Dit is een vraag die theologen, filosofen en wetenschappers al eeuwen bezighoudt. Puur materialistisch gezien, is het in het wereldbeeld van vele geleerden zó dat de wet oorzaak en gevolg altijd opgaat. Gelijke oorzaken hebben gelijke gevolgen. Dus als je de precieze omstandigheden van de oerknal zou kennen, en je zou alle bekende en nog onbekende natuurwetten in wiskundige formules hebben vervat, dan is theoretische bezien de volledige geschiedenis en de volledige toekomst van het hele universum te berekenen. Dit wereldbeeld noemt men causaal determinisme.

In de theologie van veel godsdiensten gaat men er van uit dat God een doel heeft met de schepping. Omdat God almachtig, alwetend en alomtegenwoordig is, is dit plan volmaakt en zal het zich ontvouwen volgens God’s wens totdat dit doel helemaal is uitgevoerd. Dit wereldbeeld noemt men predestinatie.

In beide gevallen is vrije wil een illusie. Al de gedachten en beslissingen van ieder mens zijn vooraf bepaald, ofwel door de begintoestand van het universum, ofwel door de wil van God. De twee wereldbeelden zijn gelijk: in het causaal determinisme is er geen God die in kan grijpen en in het geval van predestinatie grijpt God niet in omdat alles wat er gebeurt noodzakelijk is om het goddelijk plan uit te voeren.

Beide wereldbeelden schieten tekort. De quantumfysica heeft wetenschappelijk bewezen dat causaliteit, de wet van oorzaak en gevolg, op het kleinste niveau niet helemaal opgaat. Door het observeren verander je de werkelijkheid. Dit heet het onzekerheidsprincipe van Heisenberg. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om tegelijk te weten waar iets is en hoe snel het gaat. Dit is overigens in de oudheid al door de Griekse filosoof Zeno bescheven in zijn paradox van de vliegende pijl. Om te weten waar de pijl op een bepaald moment is moet je hem stoppen. Dus weet je niet hoe snel hij ging. En als je gemeten hebt hoe snel hij gaat, dan is hij alweer ergens anders. In onze macro werkelijkheid is dit effect natuurlijk verwaarloosbaar. Maar voor kerndeeltjes is dit effect in verhouding gigantisch. Bovendien is er het zogenaamde ‘observer-effect’. Het gedrag van één specifiek kerndeeltje is niet te voorspellen, maar op het gedrag van een grote hoeveelheid kerndeeltjes is statistiek toe te passen. Op quantumniveau wordt de werkelijkheid beschreven in golfvergelijkingen. Alles is trilling. Zo’n golffunctie wordt pas wordt een gebeurtenis op het moment dat iemand het observeert. Daarnaast bestudeert de moderne chaostheorie systemen die zó complex zijn dat het gedrag door microscopisch kleine veranderingen wild verschillende uitkomsten kan hebben. Een voorbeeld is het voorspellen van het weer.

Ook binnen de theologie gaat lang niet iedereen er van uit dat God alles van tevoren bepaald heeft. Wonderen gebeuren als God direct ingrijpt in de wereld, waardoor er iets gebeurt dat niet door de wetenschap kan worden verklaard: Mozes spleet de zee, Jezus liep over het water, Fransiscus sprak met de dieren. (De eerste twee zijn niet te bewijzen. Maar het verhaal gaat dat Fransiscus onderhandelde met een woeste wolf en zo het dorpje Gubbio redde. Bij herstelwerkzaamheden heeft men een paar jaar geleden in de kerk van Gubbio het skelet van een enorme wolf aangetroffen, die netjes tussen de mensen begraven was omstreeks de tijd dat Fransiscus geleefd heeft.)

Louis-Claude de Saint-Martin was van mening dat er drie machten zijn die de loop van de dingen bepalen. Hij noemde ze het Lot (de wet van oorzaak en gevolg), de Voorzienigheid (God’s plan) en de Vrije Wil (het vermogen van engelen, mensen en andere wezens om zelf keuzes – en dus ook fouten – te maken.)

Wij overzien zelden de gevolgen van onze keuzes. Ons Lot wordt gevormd door onze eigen keuzes en die van alle andere mensen om ons heen. Deze keuzes zijn de oorzaken. De gevolgen daarvan zijn onafwendbaar, volgens de wet van oorzaak en gevolg. Dit noemen wij Karma. Karma is in de visie van Saint-Martin geen ‘leerschool’, maar een ‘maalstroom’ waarin wij door onze onwetendheid meegesleurd worden. De ‘Weg van het Verstand’, zoals hij de wetenschap noemde, geeft ons kennis waarmee wij de grenzen van onze onwetendheid kunnen opschuiven. Maar ook verstandige mensen worden meegesleurd in de stroom der gebeurtenissen, het Lotgeval. Onze kennis en wetenschap zijn hooguit een drijvende balk waaraan wij ons vastklampen om niet kopje onder te gaan (mijn eigen beeldspraak, niet die van St.Martin). Een oorlog of natuurgeweld kan zomaar een einde maken aan je dagelijkse bestaan en je wereld totaal veranderen.

Met de beste wensen voor Diepe Vrede,
Oprecht en broederlijk,

Michiel Schillhorn van Veen, FRC
Grootmeester